جریان اندیشگی سیاسی در تاریخ و جهان اسلام و ایران، به ویژه در اوج شکوفایی یعنی از قرن دوم تا هشتم هجری، دارای نگرش ها و گرایشات گوناگون بوده است. به یک اعتبار، اهم گرایشات عمده و اصلی در این دوره عبارتند از گرایش فلسفی سیاسی، فقهی سیاسی، علمی (اجتماعی) سیاسی و مدیریت عملی سیاسی یعنی کارگذاری سیاسی یا سیاستگزاری. هر یک از این گرایشات؛ با موضوع و منظر خاص، ماهیت مسائل ویژه خود را داشته و منابع و آثار و نیز موسسین و پیروان شاخص خویش را داراست. حتی این گرایشات هر کدام دارای خاستگاه، جایگاه و نقشی مشخص بوده و همچنین تاریخ و سیر تحولات معینی را دارد. گرایش فلسفی سیاسی، در گستره ساختار و سیر اندیشگی سیاسی، بسان بنیاد اندیشه و اندیشه ورزی سیاسی و زیربنای سایر گرایشات فکری سیاسی محسوب می گردد. این گرایش فکری سیاسی به عنوان پشتوانه نظری و علمی گرایش عملی و عینی سیاسی ایرانیان و در راستای آن، از پگاه تاریخ و در جهان ایرانی، پیشینه و ریشه هایی بس گسترده، گشن و استوار داشته و دارد. «حکمت جاویدان» که آمیزه ای از آموزه های حکمت دینی و حکمت عقلی یا فلسفی و (با نگاه) حکمت سیاسی محسوب می گردد، از اهم ویژگی های بارز قوم و سرزمین بارور و سترگ ایران می باشد. مکتب رهایی بخش و تعالی آفرین اسلامی نیز شرایط بهینه سازی این گرایش را فراهم ساخت. بر این مبانی و در این راستا، ایرانیان مسلمان و پیش و بیش از همه، حکیم ابونصر محمد فارابی در قرن 4 ھ، موفق به تجدید، بازپردازی و سرانجام تاسیس و تولید نظام نظریه فلسفه سیاسی در ایران و جهان اسلام گردید. گرایشی که با بهره گیری از یافته های فلسفی سیاسی و مدنی پیشین و به ویژه یونانی به صورت داده اولیه، و با بازپردازی آنها بر مبانی دینی مدنی اسلامی و با ساختار و سابقه حکمی و عقلانی ایرانی بازسازی شد. این نگرش سیاسی تا حکمت متعالیه سیاسی صدرایی فرا رفته و در حکمت سیاست متعالی نظری و عملی امام خمینی بازتاب یافت. فرایندی که هم اینک در مرحله کاربری، عمل و آزمونی نوآمد قرار گرفته و چشم انداز تبیین نظری مبانی تحقق عملی و عینی توسعه اقتصادی، توامان با تعادل سیاسی و اجتماعی و در جهت تعالی معنوی و فرهنگی را فرا روی خود دارد. این فرایند بدین سان با چالش کارآمدی، به ویژه در کشاکش معرفتی، روشی، علمی و فلسفی نظری و حتی عملی و عینی سیاسی جاری و آتی مدرنیستی و پسامدرنیستی، مواجه بوده و راه برون رفت ایران اسلامی و جهان اسلامی و حتی جهان معاصر از بحران نسبیت و نیهیلیسم و فرارفت به سوی توسعه متعالی و تمدن جهانی انسانی و اسلامی می نماید. این مقاله که خود گزینش و اقتباسی از پژوهش و گزارش تفصیلی «گرایش فلسفی سیاسی در تاریخ و جهان اسلام و ایران» است. با همکاری دانشگاه تهران انجام پذیرفته و هم اینک به صورت کتابی مستقل و مبسوط تحت همین عنوان در جریان انتشار می باشد.

تحقیق حاضر به منظور شناخت گرایش سیاسی دانشجویان به بازتاب سیاست خارجی ج.ا.ایران و تاثیر عواملی همچون مقطع تحصیلی، گروه آموزشی و قومیت بر میزان گرایش سیاسی دانشجویان توجه دارد. دراین تحقیق از نظریه های وایت، آلپورت، فیش باین- آیزن، مزلو، روزن اشتیل، گرونبرگ، هروشکا و... استفاده شده است. روش گردآوری اطلاعات این تحقیق، مبتنی بر پیمایش است. جامعه آماری تحقیق، دانشجویان دختر و پسر دانشگاه سراسر کشور می باشد. تعداد 2200 نفر با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای متناسب در پژوهش انتخاب شده است. نتایج نشان می دهد: 1- بین مقطع تحصیلی و گرایش سیاسی دانشجویان رابطه وجود دارد. 2- بین گروه آموزشی و گرایش سیاسی دانشجویان رابطه وجود دارد. 3- بین سن و گرایش سیاسی دانشجویان رابطه وجود دارد. 4- بین مذهب و گرایش سیاسی دانشجویان رابطه وجود دارد. 5- بین درآمد و گرایش سیاسی دانشجویان رابطه وجود دارد.

این مقاله درصدد درک گرایش سیاسی مردم در شرایط کنونی با توجه به نتیجه آرا در سوم تیر ماه 1384 می باشد. داده های این مقاله که از نگرش سنجی وزارت ارشاد تحت عنوان «ارزش ها و نگرش های ایرانیان» در سال 1382 استخراج شده است نشان دهنده آن است که حتی دو سال پیش مطالعات اقتصادی و رفاهی در نزد مردم بیشترین اولویت را دارد و علی رغم مشروعیت بالای نظام سیاسی در نزد مردم، مدیران و نخبگان حاکم فاقد مقبولیت لازم هستند، لذا مردم در انتخابات به فرد بیرون از هیات حاکم با شعارهای رفاهی رای داده اند نه آنکه گرایشات اصلاح طلبان در جامعه دچار بن بست شده باشد.

از جمله روش هایی که عباسیان (132-656 ق) برای نظارت بر مخالفان خود و به منظور به دست آوردن حامیانی برای دستگاه خلافت از آنها استفاده می کردند، برقراری ازدواج با خاندان های دیگر بود که به اقتضای سیاست دستگاه خلافت انجام می گرفت. مامون عباسی (198-218 ق)، بیش از دیگر خلفای عباسی این سیاست را در پیش گرفت. ازدواج ام حبیبه دختر مامون با علی بن موسی الرضا (ع) به دنبال ولیعهدی آن حضرت، ازدواج ام فضل دختر دیگر مامون با امام جواد (ع) پس از شهادت امام رضا (ع)، و ازدواج مامون با بوران دختر حسن بن سهل پس از کشته شدن فضل بن سهل، ازدواج هایی است که در زمان خلافت مامون صورت گرفت. مقاله حاضر بر آن است تا ارتباط مامون با ایرانیان و علویان (اهل بیت (ع)) را با نگاهی به این ازدواج ها که در پی تدبیر و سیاست مامون انجام شد، بررسی نماید.

علی رغم شهرت زیاد ابونواس، شاعر و متکلم پرآوازه دوره عباسی، همچنان هاله ای از ابهام شخصیت حقیقی او را در برگرفته است. یکی از ابعاد مبهم شخصیتی وی، گرایش مذهبی و سیاسی اوست، به طوری که از یکسو در اشعارش، مظاهر الحاد و بی دینی و از سوی دیگر مظاهر ایمان به خدا و قیامت مشاهده می شود؛ به لحاظ سیاسی نیز از یک طرف مدافع حکومت عباسیان است و از طرفی دیگر او را در صف شیعیان و علویان می یابیم. مقاله حاضر می کوشد با بهره گیری از اشعار و مباحث تاریخی مرتبط با زندگی و اندیشه ابونواس، آرای پژوهشگران را در این زمینه نقد و در نهایت او را به عنوان شاعری شیعی و محب اهل بیت (علیهم السلام) معرفی کند.

سیف الدین فرغانی از شاعران کمتر شناخته شدۀ شعر دورۀ عراقی است. او در قرون هفتم و هشتم هجری، مقارن با عصر استیلای مغول، می زیسته و غالب عمرش را بیرون از مرزهای ایران زمین در آقسرا سپری کرده است. مسئلۀ مقالۀ حاضر، جست وجوی دلایل و زمینه هایی برای وجوه امتیاز اوست در قیاس با بسیاری از شاعران، خاصه قصیده سرایان از جمله تعهد او به جامعه در مقام منتقد و مصلح اجتماعی و پرهیز او از شعر مدحی و شغل درباری. در این مقاله، نخست به زندگی نامۀ سیف پرداخته می شود و سپس گزارشی از باورهایش می آید که می تواند در قالب پیش زمینه ای در شناخت شخصیت و آثار او مفید باشد. در ادامه، بحث اصلی در سه بخش می آید: نخست، خلاصه­ای از وضع پریشان زمانۀ او می گوییم؛ دوم، به واکنش سیف در قبال آن وضعیت در قالب نقد سیاسی اجتماعی مندرج در اشعارش می پردازیم که از منظر ارتباط شاعر با جامعه اهمیت دارد و سوم، سلوک اخلاقی و هنری وی را با توجه به مطالب پیش گفته ترسیم می کنیم. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و به سبب کمبود شدید منابع دست اول، مراجعۀ مستقیم به متن دیوان سیف (قصاید او) و استخراج نکات است. جلب توجه منتقدانِ بُعدِ سیاسیِ شعر سنتی فارسی به شاعری نادر و لایق از اهداف جنبی تحقیق است. از نتایج تحقیق می توان به ناهم خوانی برخی باورهای سیف، از جمله دشمنی او با عقل و فلسفه و پیشینۀ تاریخی ایران با وجه مترقی شخصیت وی اشاره کرد، اما تأثیر تعلق خاطر سیف به حقیقت تصوف و تشیّع در پیگیری راهی اشاره دارد که در نهایت به گمنامی نسبی او ختم شده است.

سیاست که در واقع عرصه مدیریت جامعه است و وظیفه تنظیم قواعد حاکم بر روابط سیاسی میان نیروهای اجتماعی را دارد از دیدگاه اقشار، طبقه ها، نیروها و گروه های مختلف اجتماعی قابل بررسی است. در این میان دانشجویان نیز به عنوان یک قشر یا نیروی اجتماعی هستند که نگرش و نگاه آنان به سیاست و مقولات مربوط به آن حائز اهمیت و قابل بررسی است. همچنین به نظر می رسد محصلین رشته های مختلف بر حسب رشته آن ها، به لحاظ رفتار و نگرش، نسبت به امر سیاسی گرایشات متعدد و متفاوت داشته باشند. تفاوت هایی که به لحاظ روشی و محتوایی بین علوم طبیعی و علوم انسانی وجود دارد، محیط مورد مطالعه آن ها و نیز موضوع ها و پدیده هایی که در هر یک از علوم فوق مورد مطالعه دانش پژوهان آن قرار می گیرد، همه و همه از جمله مباحثی است که بر گرایش سیاسی آنان اثر می گذارد.پژوهش حاضر که با روش پیمایشی و با ابزار پرسشنامه و بر مبنای روش خوشه ای چندمرحله ای، بر روی 264 نفر (بر اساس جدول مورگان) از دانشجویان دانشگاه تهران انجام گرفته است نشان می دهد که بین رشته های مختلف تحصیلی (فنی و مهندسی، علوم پزشکی، علوم انسانی و ادبیات و هنر) و گرایش سیاسی دانشجویان (ابعاد گرایش سیاسی: مشارکت سیاسی، مشروعیت سیاسی، هویت سیاسی، جریان سیاسی و قدرت سیاسی) رابطه وجود دارد. بدین صورت که دانشجویان گروه علوم انسانی نسبت به دانشجویان سایر گروه های تحصیلی به لحاظ گرایش سیاسی با هم تفاوت معناداری دارند. بر مبنای یافته های پژوهش حاضر، صحت فرضیه فوق از آنجاست که دانشجویان گروه علوم انسانی در سه بعد از ابعاد پنج گانه گرایش سیاسی - یعنی مشارکت سیاسی، جریان سیاسی و هویت سیاسی - نسبت به دانشجویان سایر گروه ها باهم متفاوت اند، اما در دو بعد دیگر از ابعاد گرایش سیاسی تفاوت معناداری بین گروه های مختلف تحصیلی مشاهده نشده است.

مقاله حاضر بخش دوم مقاله ای است که بخش اول آن در شماره ششم در فصلنامه تخصصی علوم سیاسی در تابستان 1386 به چاپ رسید و در آن فهم روشنفکران نسل اول ایرانی را از مدرنیته سیاسی مورد بررسی قرار داده بود نوشته حاضر نسلی از روشنفکران را مورد توجه قرار می دهد که بعد از انقلاب مشروطه در چنبره پیچیدگی های گرفتار می آیند که بخشی از آن محصول اندیشه های نسل اول بوده اما از سوی دیگر خود همت لازم برای رفع پیچیدگی های آن به عمل نیاورده اند. آنان با بحران های خارجی و داخلی روبرو بودند، آنها در رویارویی با بحران های خارجی نیازمند هویت بودن و لذا هویت خویش را در ناسیونالیسمس فرهنگی جستجو می کنند که اصالت خود را از ایران باستان می گیرد. و در حوزه بحران های داخلی نیز نان و امنیت اولویت می یابد و مدرنیته سیاسی به محاق می رود و اراده آنان در شخصیت و استبداد نوساز رضا شاه تبلور پیدا می کند، پیوند این دو وجه ایدئولوژی روشنفکران این دوره را تشکیل می دهد. ولی از آنجایی که ثمرات این ایدئولوژی نمی تواند، پیچیدگی های عصر مدرن را پاسخ گوید، و مشکلات سیاسی و اجتماعی دوران گذرا را حل نماید. به بن بستی گرفتار شدند، که نتیجه آن اصالت گرایی و طرد مدرنیته در معنای عام بود.